LOZAN SORULAR CEVAPLAR
• Lozan Barış Konferansı’nı kim istedi, kim karar verdi?
TBMM Mudanya görüşmeleri sürerken, Türkiye 20 Ekim 1922’de İzmir’de bir barış görüşmesi yapmak istemişti. Müttefikler yer olarak İzmir’in yerine İsviçre’nin Lozan şehrini seçerler.
• İstanbul Hükümeti Lozan’a neden gitmez?
Aslında Müttefikler, hem TBMM, hem de İstanbul hükümetlerini barış görüşmelerine davet ederler. Osmanlı Sadrazamı Tevfik Paşa katılmak ister. M. Kemal Paşa Müttefiklere Türkiye’nin tek temsilcisinin TBMM hükümeti olduğunu bildirir, Lozan’a Ankara’nın isteği doğrultusunda sadece Ankara hükümeti gider. M. Kemal Paşa, Müttefiklerin Türkler arasında ikilik çıkartma amacını görür ve sorunun tümden çözümü için TBMM’de Saltanatın kaldırılmasını sağlar, ama Hilafet kaldırılmaz. (İtilaf Devletleri için önemli olan, zaten Hilafetin yerinde kalmasıydı, Saltanatın kaldırılmasına tepki göstermezler.)
• Mustafa Kemal Paşa Konferans’a neden katılmaz?
Lozan görüşmelerine ülkelerin Dışişleri Bakanlarının katılması kararlaştırılmıştı, O zamanlar TBMM Başkanı olan Mustafa Kemal Paşa katılamaz. Ayrıca, Mustafa Kemal öncelikle iç işleriyle ilgilendiği, dış işler için bir yetkiliyi görevlendirdiği görülür.
• İsmet Paşa’nın katılması nasıl olur ?
Görüşmelere İsmet Paşa’nın baş delege olarak katılmasını, M. Kemal şahsen ister. İsmet Paşa’nın Mudanya’da göstermiş olduğu başarının bunda etkisi büyüktür. İsmet Paşa, “Hatıralar”ında böyle bir talebi, isteği olmadığını M. Kemal Paşa’nın, Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey’in istifa etmesini sağlayarak kendisinin Hariciye vekili (Dışişleri Bakanı) yapıldığını söyler (26 Ekim 1922). Bakanlar Kurulu Lozan’a gidecek olan heyeti saptayarak TBMM’nin onayına sunar (2 Kasım 1922). Buna göre İsmet Paşa Baş Delege, Sağlık Bakanı Rıza Nur ikinci delege, eski İktisat Bakanı Hasan Saka ise delege seçilmişlerdir. Ayrıca çok geniş bir danışmanlar grubu oluşturularak teknik konular için hazırlıklı olunur İsmet Paşa Lozan’a gittiği zaman 38 yaşındaydı.
• Heyette İsmet Paşa’dan başka kimler vardı ?
Lozan için TBMM tarafından, Edirne Milletvekili ve Dışişleri Bakanı İsmet Paşa (Baş murahhas) başkanlığında 100 kişilik bir heyet tespit edilir. Heyette şair Yahya Kemal (Beyatlı), Münir Bey (Ertegün-Ahmet Ertegün’ün babası), Celal Bey (Bayar) da vardı. Heyete TBMM’de farklı görüşlere ve ideolojilere sahip olan bazı üyeler karşı çıkarlar. Bunlar arasında Rauf (Orbay) Bey, Refet (Bele) Bey ve meclis dışında olan Kazım Karabekir vardı. Türk Heyeti Lozan’a tren ile gider ve Lozan Palas adlı bir otelde kalır. Fransız temsilcileri de aynı otelde konaklar.
• Mevhibe Hanım neden Lozan’a gitmiştir?
Birinci devrede hiçbir temsilci eşiyle gitmemiş idi. İkinci devrede İsmet Paşa dahil birçok temsilci, eşleriyle giderler. Mevhibe Hanım, Lozan’dan ailesine yazdığı mektuplarda oraları ayrıntılı olarak anlatır. İsmet Paşa eşinin orada çağdaş bir Türk kadını görüntüsü vermesini ister ve mümkün olduğunca onu batılı giysiler içinde bazı gezintilere götürür.
• Lozan’da Japonya’nın ne işi var?
1. Dünya Savaşında Japonya, İngiltere ile müttefik (birlik) idi. Görüşmelere Baron Hayashi liderliğinde katılan Japon heyeti belirgin bir rol oynamaz. Hayashi, Lord Curzon’a yardımcı olacak ifadelerde bulunur. Lozan’dan sonra Japonya ile Türkiye arasında, ikili ilişkiler kurulur.
• İsmet Paşa’ya verilen 14 maddelik talimat neleri kapsamaktaydı?
T.B.M.M. tarafından verilmiş ve TBMM’nin (henüz T.C. yok) taleplerini içeren 3 sayfalık bu talimat, Türkiye’nin milli sınırlarını, bu sınırlar içinde tam bağımsızlığı amaçlar. “Ermeni Yurdu” ve “Kapitülasyonlar” konusu gündeme getirildiğinde, Ankara’ya danışmadan görüşmeleri kesme yetkisi vardı.
İsmet Paşa’ya verilmiş talimatta olan 14 madde şunlardı:
1. Doğu Sınırı: “Ermeni Yurdu” söz konusu olamaz, olursa görüşmeler kesilir.
2. Irak Sınırı: Süleymaniye, Kerkük ve Musul sancakları istenecek.
3. Suriye sınırı: Bu sınırın düzeltilmesine çalışılacak.
4. Adalar: Kıyılarımıza pek yakın adalar ülkemize katılacak
5. Trakya sınırı: 1914 sınırı elde edilmeye çalışılacak .
6. Batı Trakya (Şimdi Yunanistan): Misak-ı Milli maddesi, Plebisit yapılması istenecek
7. Boğazlar: Yabancı bir askeri kuvvet kabul edilemez.
8. Kapitülasyonlar: Kabul edilemez.
9. Azınlıklar: Esası mübadeledir.
10. Osmanlı borçları: Osmanlı’dan ayrılan ülkeler arasında paylaştırılacak .
11. Ordu ve donanma: ordumuza, asker sayımıza sınır koyulamaz.
12. Yabancı kuruluşlar : Yasalarımıza tabi olacaklar.
13. Bizden ayrılan ülkeler: Misak-ı Milli’nin ilgili maddesi geçerlidir.
14. İslam Cemaat ve Vakıfları: Hakları eski antlaşmalara göre sağlanacaktır.
• Hatay, Musul-Kerkük ve Boğazlar sorunu neden Lozan’da çözülmedi?
Musul ve Hatay’ın Lozan’da kabul edilen Türkiye sınırlarının dışında kalmasının nedeni; Musul İngiltere’yi, Hatay Fransa’yı ilgilendiriyordu. Lozan görüşmeleri sırasında bu sorunların tartışılması uzayınca konunun bu iki ülkeyi ilgilendirdiği hatırlatılarak Lozan’dan sonra bu ülkelerle anlaşma yoluna gidilir.
A. Boğazlarla ilgili sorun Lozan’da geçici olarak karara bağlanmıştı. 1936 tarihinde imzalanan Montreux Boğazlar Sözleşmesi ile bu sorun Türkiye’nin istediği gibi çözülür.
B. Musul sorunu İngiltere ile 1925 yılında Türkiye’ye birtakım ekonomik çıkarlar sağlanarak karara bağlanır.
C. Hatay, 1937 yılında Fransa’dan ayrılmış, bir süre özerk yönetildikten sonra 1939’da Türkiye sınırlarına katılmıştır.
• Kıbrıs sorunu konuşuldu mu?
Lozan görüşmelerinde Kıbrıs hiç konuşulmamıştır. Kıbrıs, 2. Abdülhamid döneminde üs olarak kullanılmak üzere İngiltere’ye verilmiş ve 1914 tarihinde bu ülke tarafından resmen topraklarına katılmıştı.
• Lozan Antlaşmasına İslam ülkelerinin tepkisi nasıl oldu?
Lozan Barış Antlaşması imzalandığı sırada bağımsız Müslüman devlet yoktu, Afganistan İngiltere’den yeni (1921) bağımsızlığını kazanmış tek Müslüman ülke idi. Afganistan Lozan’dan sonra Türkiye’yi kutlayan ilk ülke olmuştur.
• Mübadele neden yapıldı?
Kurtuluş Savaşı yıllarında Türk-Yunan halkları arasında yaşanmış olan acıların tecrübelerin daha derinleşmemesi için bu formül düşünülmüştür (Anadolu Rumları işgalde Yunan üniformalarıyla Türk ordusuna karşı savaşmışlar, köyleri, kasabaları yakıp yıkanlar arasında da bunlardan bolca tespit edilenler vardı )
• Bulgar Mübadelesi neden yapılmaz?
Bulgaristan ve Osmanlı 1. Dünya Savaşı’nda hem aynı cephede savaşmışlar, hem de Türk sınırları içinde yoğun bir Bulgar nüfus yoktu.
• Yunanistan’dan Anadolu’da yaptığı yıkım dolayısıyla tazminat istendi mi?
Yunanistan’ın herhangi bir tazminat ödeyecek ekonomik gücü yoktu. Tazminat olarak Karaağaç alınır. Edirne’ye 4 km uzaklıktaki Karaağaç’ın stratejik önemi büyüktü ve de Misak-ı Milli sınırları içindeydi.
• Batum neden Gürcistan’a bırakılır?
Batum, Lozan’dan önce 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile Gürcistan’a bırakılmıştı.
• Cumhuriyet neden Lozan’dan sonra ilan edilir ?
Müttefikler Hilafetin devamından yanaydılar. “Türkiye Cumhuriyeti” ne karşı çıkabilirlerdi. Ayrıca Kurtuluş Savaşı’ndan yeni çıkılmış, vatanın sınırları, belli değildi, devlet olarak da henüz uluslararası kabul görmüyordu.
• Lozan’da Kürtlerle ilgili bir görüşme yapıldı mı?
Azınlıklar komisyonu başkanlığı İtalyanlara verilmişti. 1.devrede Başkan Garoni İken, 2.devrede yerine gelen M. Montagna dini azınlıkların yanında soy (ırk) azınlıklarının da olduğunu belirtmiş, bunun üzerine Türk heyeti, “Kürtler, kaderlerinin Türklerin kaderi ile ortak olduğu görüşündeler; azınlık haklarından yararlanmak istememektedirler” derler. Bundan sonra da bu konu konuşulmamış, tartışılmamıştır.
• Lozan’da Türk Heyeti arasında İngiliz casusu var mıydı ?
Böyle bir söylenti var. Kim olduğu çok tartışılmıştır. Kesin olmamakla beraber Rıza Nur olduğu konusunda söylentiler var. Rıza Nur’un Türkiye’yi terk etmesi ve ancak Atatürk’ün ölümünden sonra geri gelmesi bu tahminlerde bulunulmasının nedenlerindendir.
• 12 ada neden alınamadı?
12 Ada, Lozan’da İtalyanlara bırakılmıştır. 2. Dünya Savaşı’nda Nazi Almanları bunları Türklere vermek ister, ama bunu kabul etmek Müttefikler ve Sovyetlerle karşı karşıya gelmek olurdu. İsmet Paşa, Vatan’ı riske atmak istemez bu Alman teklifini reddeder.
SONUÇ
• Mustafa Kemal Pasa, Lozan Barış Antlaşması hakkında“, bu antlaşma, Türk Milleti aleyhine, asırlardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşmasıyla tamamlandığı zannedilmiş büyük bir suikastın çöküşünü ifade eden bir belgedir. Osmanlı devrine ait tarihte örneği bulunmayan bir siyasi zafer eseridir” ” demiştir.
• Lozan Barış Konferansı, Türkiye ile Müttefik devletleri arasında yüzyıllarca süregelen bir hesaplaşmadır. Türkler, Türkiye’yi paylaşmak isteyen, 1.Dünya Savaşının galip devletlerine karşı bir diplomasi savaşı vermişlerdir.
• Lozan’da elde edilen siyasal zafer, Ankara hükümetinin iç siyasette de elini güçlendirir.
NOTLAR
• 30 Ekim 1922’de İtalya’da iktidara gelen Benito Mussolini 3 hafta sonra Lozan Konferansı’na İtalyan Heyeti Başkanı olarak katılarak (20 Kasım 1922) kendisini Uluslararası diplomaside göstermiştir. Mussolini kısa süre sonra Lozan’dan ayrılır. Yerine Garoni İtalyan heyetine başkanlık eder.
• Lozan’a herhangi bir Kürt temsilcisi gitmemiştir.
• Eski Osmanlı Hariciye Nazırlarından (Dışişleri Bakanı) Noradunkyan Efendi ile eski Ermeni ihtilalcilerinden Paşalyan Efendi Lozan görüşmelerine katılmışlardır.
