BALKANLARDA ÇÖKÜŞE DOĞRU – 1
2. MAHMUD DÖNEMİ (1808-1839)
Osmanlı Devleti 1699’de Karlofça (Sırbistan) Antlaşmasından sonra hem ekonomik hem de siyasal olarak güç kaybetmeye başlar, hızla toprak kaybeder, küçülür. Toprak kayıpları sonrasında en dramatik olanı Balkan savaşlarında yaşananlardır. Savaşlarda Balkan ülkeleri, Türk kıyımına girişir, Türk soykırımı yaparlar.
2. MAHMUD
2. Mahmud Osmanlı Hanedanı’nın son soy atasıdır. Kendisinden sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadar gelen padişahların tümünün ya babası, ya da dedesidir.
2.Mahmud’dan sonra oğlu Abdülmecid, ondan sonra yine oğlu Abdülaziz başa gelirler. Sonrasında gelen 4 padişah da Abdülmecid’in oğulları, yani 2. Mahmud’un torunlarıdır. Son Halife Abdülmecid Efendi de oğlu Abdülaziz’den torunudur.
Oğlu Abdülmecid 1839-1861 Oğlu Abdülaziz 1861-1876
Torunu 5.Murad 1876-1876, Torunu 2. Abdülhamid 1876-1909
Torunu 5.Mehmet 1909-1918 Torunu Vahdettin 1918-1922
Torunu Son Halife Abdülmecid Efendi
2. Mahmud veya Mahmudu Sani (Arapça ikinci) 30. Osmanlı padişahıdır. Zamanında Osmanlı’yı çağdaş dünyaya ayak uydurtmaya çalışır. Prusya’dan özellikle askeri uzmanlar getirtir. Saltanatında, eğitim, hukuk, bürokrasi, ordu vs. alanlarda Batılılaşma hareketlerini başlatır. Zamanın ilerici yöneticilerinden olan Rusya Büyükelçisi iken Kaptanı Derya olan Gürcü Halil Rıfat Paşa, yazdığı raporda “Avrupa’ya benzemezsek Asya’ya çekilmekten başka çare yoktur” der. Devlette dağılmanın yapılacak reformlarla düzeleceğine inanır.
2.Mahmud’un yaptığı yeniliklerden bazıları:
– İlk Posta ve Polis örgütü kurar.
– Giysiler modernize edilir. Memurlara pantolon ve fes giyme zorunluluğu getirilir.
– Devlet dairelerine padişah portresi asılması zorunlu olur.
– İlk defa Avrupa’ya eğitim için öğrenci gönderilir.
– İlkokul zorunlu hale getirilir.
– İlk “Marş-ı Sultani” bestelenir (G. Donizetti ). Müzik eserleri kayıt altına alınır.
– Batılı eğitim veren Rüştiye (ortaokul), İdadi (lise), Tıbbiye, Harbiye açılır.
– Tıp hane-i Amire’nin (Tıp okulu) kurulur 1827.
– Mahallelerde ve köylerde muhtarlıklar açılır (önceleri imamlar yönetirdi.)
– Zamanın politik dili Fransızca resmi yabancı dil, askeri okullarda zorunlu ders olur.
– İlk resmi gazete Takvimi Vekayi yayınlanır (1831)
– Devletin gelirlerini arttırmak için Evkaf Vekaleti (Vakıflar Müdürlüğü) kurulur.
– Divan kaldırılır yerine nazırlıklar (bakanlıklar) kurulur.
– Osmanlı’da askerlik hizmeti zorunlu hale getirilir (1826)
– Askerlik yaşına gelenleri tespit için erkek nüfus sayımı yapılır.
NAPOLYON BONAPART İSTANBUL’U ALMAK İSTİYOR
2. Mahmud Sultan olduğunda (1808), 1. Napolyon Avrupa’yı kasıp kavurmaktaydı. Napolyon Bonapart Osmanlı topraklarını almak istiyordu. Büyük bir imparatorluk kuracak, İstanbul’u başkenti yapacaktır.
–“İstanbul çok değerli bir anahtardır. Tek başına bir imparatorluğa bedeldir. Ona sahip olan dünyaya egemen olabilir.”
— “Dünya tek bir ülke olsaydı, başkenti İstanbul olurdu” der.
• 1789: Dünya tarihinde büyük bir dönüm noktası olan Fransa’da devrim olur. Monarşinin yerine Cumhuriyet kurulur.
• 1796: Fransız Ordusunun genç komutanı Napolyon yayılmacı siyaset izlemeye başlar. Tarihte görülmüş en büyük savaşlardan biri olan Napolyon Savaşları başlar. Savaşlar sonunda Avrupa’da yaklaşık 3.5 milyon asker ve sivil ölür.
• 1798: Napolyon, Osmanlı devletinin bir vilayeti olan Mısır’ı işgal eder.
• 1799 (Şubat) Mısır’da tutunabilmesi için, Suriye’yi elde etmesi gerektiğini düşünen Napolyon, 18 bin kişilik bir ordu ile Suriye üzerine yürür. Napolyon’u durdurmak için Cezzar Ahmed Paşa, başkumandan olarak görevlendirilir. Napolyon, Suriye, Filistin kıyılarında birçok yeri ele geçirdikten sonra Akka Kalesi önüne ulaşır.
• 1799 (5 Mayıs): Akka Kalesine yaptığı son hücumda başarısız olur. Cezzar Ahmed Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Napolyon’u yener. Napolyon Mısır’a döner.
• 1800 (Mayıs): Napolyon dışişleri bakanına şunları yazar: “Osmanlı İmparatorluğu uzun süre yaşamayacaktır. Rus Çarı’nın dikkatlerini bu yöne çekiniz. Osmanlıyı paylaşmakta ortak çıkarlarımız vardır.”
• 1802 (25 Haziran): Fransa ve Osmanlı Devleti arasında Paris’te barış antlaşması imzalanır. Fransız Ordusu Mısır’dan çekilir.
• 1804: Napolyon Bonapart Fransız Senatosu tarafından “Fransa İmparatoru” ilan edilir.
• 1805: İngiltere’ye saldıran Napolyon donanması Trafalgar’da Nelson komutasındaki İngiliz donanmasına yenilir.
• 1807 (14 Haziran) Fransa İmparatoru I.Napolyon, Rusya Çarı I.Alexander (1801-1825) ile Niemen Nehri (Belarus) ortasında bir sal üzerinde barış görüşmesi yaparlar. Aralarında anlaşarak Avrupa’yı paylaşırlar.: Napolyon Batıyı, Çar Alexander is Doğuyu alacaktır.
• 1808 (28 Temmuz): Alemdar Mustafa Paşa 3.Selim’i tekrar tahta çıkarmak için müdahale eder, ama 3. Selim katledilir. 4. Mustafa tahttan indirilir, 2 Mahmud tahta çıkar.
• 1808 (12 Ekim): Napolyon ile Rus Çar’ı Alexandr bu kez Erfurt’ta (Almanya) Osmanlı’yı paylaşmak üzere bir araya gelirler. Napolyon Boğazlar ve İstanbul’u ister, buraları Ruslara bırakmayacağını bildirir. Bu paylaşma planlarına İngiltere karşı çıkar.
• 1808 (15 Kasım): Alemdar Vakası, Yeniçeriler ayaklanır. Alemdar Mustafa Paşa öldürülür.
• 1812 Napolyon Rusya’ya sefer düzenler. Fransızlar büyük bir yenilgiye uğrarlar.
• 1812 (28 Mayıs):Osmanlı, Ruslarla Bükreş antlaşması yapar. Sırplara özerklik verilir.
• 1813 (30 Ekim): Sırplar yeniden isyan ederler. Hurşit Ahmet Paşa komutasındaki 80 bin kişilik Osmanlı ordusu Belgrad’a girer, isyanı bastırır.
• 1814 Müttefikler Paris’i ele geçirirler ve Napolyon’u Elba Adası’na (İtalya) sürgün ederler.
• 1815: Napolyon Elba Adası’ndan kaçar, Paris’e gelir, Fransız hükümetinin başına geçer, bu kez İngiltere’yi yanlarına almış koalisyon güçleri ile savaşa girişir.
• 1815 (Temmuz) Koalisyon Waterloo’da (Belçika) onu kesin bir yenilgiye uğratır. Napolyon, St. Helena Adası’na sürgün edilir. (Atlas Okyanusu’nda İngiliz Adası)
• 1815: Viyana Kongresi, Napolyon Avrupa’yı kan ve ateşe boğunca İngiltere, Avusturya, Prusya, ve Rusya Napolyon’un Fransa’sına karşı güçlerini birleştirir. “ European Concert” “Avrupa Devletler Konseyi” adı altında birleşirler. Osmanlıyı yanlarına dışlarlar. (Bu BM’nin ilk taslağıdır). 2.Mahmud İngiltere’nin desteğini almak için Birliğe girmeye çalışır. Ülkede anlayış “Asılacaksan İngiliz sicimiyle asıl” dır.
• “ O toplantıda Rusya çok kuvvetli, Napolyon’a karşı büyük zafer kazanmış. Napolyon, Mısır’da bize karşı savaştığı için Fransa diyor ki, “Türkler de Napolyon’a karşı
savaşmışlardır, bu kongrede temsil edilmeleri lazım.” Fransız Dışişleri Bakanı Talleyrand öneriyor bunu. Rusya ona karşı, “Türkiye Müslüman memlekettir, Ortodoks Hıristiyanları eziyor,” iddiasıyla karşı çıkıyor. Görüyorsunuz, 1815’te de Fransa bizi ittifaka almak için gayret göstermiştir” Halil İnalcık.
• 1820: İran iki koldan Erzurum ve Diyarbakır’a girer. Erzurum Antlaşması yapılır. İran aldığı yerleri geri verir.
• 1821: Napolyon 51 yaşında mide kanserinden ölür. 1840 yılında bir milyon kişinin katıldığı törenle külleri Paris’e, “Les Invalides”e getirilir, burada gömülür.
Rusya Akdeniz’de egemenlik kurmak için bağımsız bir Yunanistan kurulması için çalışır. Yunanları ayaklandırır, her türlü desteği verir. Fransa ve İngiltere de Yunanistan’ı desteklerler. Yunanistan bağımsız olsun da sonra etkimiz altına alırız planı yaparlar.
• 1821:Mora yarımadasında Yunanlar isyan ederler, Türkleri kılıçtan geçirirler. 2. Mahmud İsyanı kışkırtan İstanbul’daki Ortodoks Patriği 5.Gregorios’u Patrikhane’nin ana kapısında astırır.
• 1825 (25 Mayıs): 2. Mahmud Eşkinci Ocağı adında yeni bir askeri sınıf kurduğunu açıklar. Avrupalılar gibi pantolonlu üniforma giyen bu askerler hemen eğitime başlarlar.
• 1826 (15 Haziran) VAKAİ HAYRİYE (Hayırlı Olay): 2. Mahmud Yunan İsyanından sonra yeni bir ordu kurmanın gerekli olduğuna karar verir. Yeniçeriler kazan kaldırırlar. Et Meydanında (İst. Üniversitesinin arkasında) “İstemezük” bağrışlarıyla gösteri yaparlar. Ulemayı yanına alan Sultan halkı yeniçerilere karşı savaşmaya çağırır. Yeniçerilerin pisliklerinden bıkmış İstanbullular da Et Meydanı’na gelirler. Hatta tarihte ilk defa kadınlar da bunlara katılır. 6000 Yeniçeri öldürülür, kışlaları bombalanır. 20.000’i de sürgün edilir. Yeniçerilerin Bektaşi dergahları kapatılır. Yeniçerilik tamamen ortadan kaldırılmış olur. 465 yıllık ocak tarihe karışır. Eski Saray (şimdiki Üniversite) seraskerlik (savunma bakanlığı) merkezi yapılır ve Ağa Hüseyin Paşa, ilk Serasker (Genelkurmay başkanı) olur.
• 1826 (18 Haziran) 2. Mahmud Yeniçeri Ocağı’nın yerine modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye’yi (Muhammed’in Muzaffer Askerleri) kurar. Sultan Mahmud, imkansız gibi görüneni başarmıştır. Bu Türk tarihinin büyük dönüm noktalarından biridir. Avrupa tarihinde Rus Çarı Büyük Petro’ya benzetilerek ona “Türkiye’nin Büyük Petro’su” (Peter the Great of Turkey) denir. Abdülmecid 1843’te ordunun adını Asakir-i Nizamiye-i Şahane (Şahane Düzenli Ordu) olarak değiştirir.
• 1827 (4 Nisan): İngiltere ile Rusya Petersburg’da Yunanistan’ın bağımsızlığı için protokol imzalarlar.
• 1827 (20 Ekim): Rusya, Fransa, İngiltere Mora açıklarında, Navarin’de bulunan Osmanlı donanmasını yok ederler. Osmanlı Çanakkale Boğazı’nı Ruslara kapatır. Savaş başlar.
• 1828 (Eylül): Ruslar Eflak, Boğdan, Varna’yı alır, Balkanları boydan boya geçerler. Burgaz’ı ve Svilen’i alırlar.
• 1929 (22 Ağustos): Ruslar Edirne’yi işgal ederler. İstanbul’a 68 km yaklaşmışlardır. Bunun üzerine İngiltere ve Fransa, duruma müdahale ederler, antlaşmaya zorlarlar.
• 1829 (14 Eylül): Edirne Antlaşması yapılır. Prut Nehri (Romanya’dan geçen Tuna kolu) yine hudut kabul edilir. Antlaşmayla Ruslar Boğazlardan ve Balkanlardan uzaklaştırılmış ve Eflak- Bağdan kurtarılmış olur.
KAVALALI MEHMET ALİ PAŞA – MISIR’I KAYBEDİYORUZ
• 1827: 2.Mahmud Mora’da çıkan İsyanı bastırması için Kavalalı Mehmet Ali Paşa’yı görevlendirir. Mehmed Ali Paşa, Mora İsyanını bastırır. Karşılığında Suriye’nin kendisine verilmesini talep eder. 2. Mahmud buna şiddetle karşı çıkar.
• 1830 (24 Nisan): Osmanlı, Yunanistan’ın bağımsızlığını kabul eder. Avrupa Devletler Konseyi, Bavyera Kralı Ludwig’in 18 yaşındaki oğlu Otto’yu Yunanistan kralı yaparlar.
2.Mahmud İngiltere’nin her dediğini yaparak illa da Avrupa Devler Konseyi’ne girmeye çalışır, böylece ülkenin bölünmesinin önüne geçeceğini umut eder.
• 1830 (5 Temmuz): Fransızlar 300 yıldan fazla Osmanlı egemenliği altında olan Cezayir’e saldırırlar ve ele geçirirler.
• 1831:Kavalalı Mehmet Ali Paşa Mısır’da isyan eder. Oğlu İbrahim Paşa Anadolu’ya girer. Kütahya’ya kadar ilerler. Sadrazam Reşid Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Konya yakınlarında yenilir, Sadrazam esir düşer. Kavalalı ordusu İstanbul’ tehdit eder.
• 1833 (Mart): Kavalalı Ordusu İstanbul’a hareket eder. 2.Mahmud Rusya’dan yardım ister.
• 1833 (14 Mayıs): Rus donanması İstanbul Boğazı’na girer. 15 bin kişilik Rus ordusu da Üsküdar’a çıkar. Bu İngiliz ve Fransızları telaşlandırır. Osmanlı Rusların eline düşecektir. Mehmet Ali ve Oğlu İbrahim Paşa’yı ikna ederler. Kütahya’da barış yapılır. İbrahim Paşa kuvvetleri Anadolu’yu boşaltırlar.
2. Mahmud için Mehmet Ali Paşa, bir asi idi. Onu cezalandırmak tek arzusu idi.
“İmparatorluğun ve İstanbul’un ne önemi var, Mehmet Ali’nin başını getirecek olana İmparatorluğu da İstanbul’u da bağışlamaya hazırım ” der.
• 1833 (8 Temmuz) Rusya ile yakınlaşma sonucu Hünkar İskelesi Anlaşması imzalanır. Anlaşmaya göre Osmanlı Devleti Ruslara boğazlardan geçiş serbestliği verir. Diğer savaş gemilerine boğazları kapatacaktır.
• 1838 (16 Ağustos): Sultan bu kez İngiltere’nin desteğini almak için Baltalimanı Antlaşmasıyla Osmanlı gümrük egemenliğini İngiltere’ye bırakır. İngiltere neredeyse sıfır gümrükle İmparatorluğun sınırları içinde sanayi ürünlerini satmaya başlar ve bu karlı kazançtan olmamak için Osmanlı’nın parçalanmasına karşı çıkmaya başlar.
• 1839 (24 Haziran): Kavalalı ile yapılan Kütahya Antlaşmasından her iki taraf da hoşnut olmaz. Osmanlı ordusu ile Mısır ordusu Nizip’te savaşırlar. Osmanlı ordusu tekrar bozguna uğrar.
Avrupa Devletlerinin zorlamasıyla Londra’da Osmanlı ile Kavalalı arasında antlaşma imzalanır. Suriye, Girit ve Adana çevresi tekrar Osmanlı’ya, Mısır ise Kavalalı Mehmet Ali Paşa’ya bırakılır. Sonraki gelişmelerle Kavalalı modern Mısır’ın kurucusu olur.
• 1839 (2 Temmuz): 2. Mahmud Avrupa devletlerinin dayattığı sonraları Tanzimat Fermanı denecek olan Gülhane Hatt-ı Şerifi (Padişah Yazısı), hazırlatır, uygulamaya koyamadan ve Nizip yenilgisini duymadan 54 yaşında veremden vefat eder
NOTLAR
1. Napolyon Mısır seferinde yanında götürdüğü bilim adamları sayesinde Mısır tarihi ve kültürü bilimsel olarak başlar. Bulunan Rosetta Taşı sayesinde Hiyeroglif yazısı çözülür.
2. Rumların bugün “Kin Kapısı” adını verdikleri ana kapı o zamandan beri kapalı tutulmaktadır. Rumlar bu kapıyı bir Türk hükümdar asılana dek kapalı tutacaklardır.
3. Mısır’da Kavalalı ile devlet dili Türkçe olur. Bu durum 1956 yılına, Abdül Nasır’a kadar devam eder.
Bugün Yunanistan’da Kavalalı’nın evi Yunan askerleri tarafından korunan bir müzedir.
4. Londra’da Trafalgar Meydanındaki sütun üstünde Amiral Nelson’un heykeli vardır.
5. Ayyıldzlı Türk Bayrağı 2. Mahmut zamanında kullanılmaya başlamıştır. 1826 yılında resmi belgelerde kırmızı zemin üzerine ay ve 5 köşe yıldızlı bayrak kullanılmaya başlar.
6. “3. Selim, Esseyid Ali Efendi’yi Paris’e gönderiyor, tarih 1797-98. Napolyon, bu sırada Mısır’ı işgal etmek için hazırlık yapıyor. Bizim elçinin hazırlıklardan hiç haberi yok. 3. Selim’e her şeyin sütliman olduğuna dair raporu geliyor, Selim’in huzuruna bir başka rapor geliyor; Fransızlar Mısır’a çıkmış, diye. Bunu alınca Sultan Selim tabii küplere binmiş, oradaki elçisi için “Ne eşşek herifmiş” diye yazıyor raporun üzerine” Halil İnalcık
KAYNAKLAR
• Türkiye’nin Siyasi İntiharı Yeni-Osmanlı Tuzağı Cengiz Özakıncı otopsi yay.2005
• Tarihçilerin Kutbu Halil İnalcık Kitabı, İş bankası Yay. 2016 İstanbul
• Türk Tarihinden Yapraklar Yılmaz Öztuna Ötüken yay.1998 İst.
• Türklerin Tarihi Orhan Yeniaras Panama yay. 2021 Ankara
• Avrupa Türkiyesi’ni kaybımız yılma Öztuna Babıali Kültür yay. 2012 İst.
• İmparatorluğa Veda İlhan Bardakçı, Alioğlu Yay. 2002
• İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı İlber Ortaylı Hil yayın 1983 İst.
• Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1985
Selamlar
Celal KÜÇÜK
